«Элдин үнү жана ЖӨБ органдарынын жоопкерчилиги: бюджеттик процесс» Долбоору айылдарда артыкчылыктуу көйгөйлөр кантип чечиле аларына; жамааттар жергиликтүү маанидеги маселелерди чечүүгө кантип катыша аларына; ЖӨБ органдары инвесторлор, демөөрчүлөр менен активдүү иштешип, донордук уюмдарды тартып, жергиликтүү бюджеттердин чектелүү ресурстарын дагы да натыйжалуу жана максаттуу пайдалануу менен, жергиликтүү ресурстарды мобилдештирүү менен алдына коюлган тапшырмаларды кантип аткарып жатканына сапаттык жана сандык анализ жүргүздү. Анализ аймактардын өздөрү берген маалыматтын негизинде жүргүзүлдү жана ошол маалыматтардын тактыгы үчүн жогоруда аталган муниципалитеттердин жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары жооптуу. Негизги сандык натыйжалар 1-таблицада берилген.

 

13 АА артыкчылыктуу көйгөйлөрдүн жана БАП аткарылышынын жалпы саны
Аныкталган артыкчылыктуу көйгөйлөр	Артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүү боюнча иш-чаралардын планы	Иш-чаралардын планын аткаруу	БАПтын калган аракет мезгилине калтырылган иш-чаралардын өлчөмү
128	486	282 (58%)	204 (42%)
13 АА артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүүгө салымдардын жалпы суммасы, миң сом
282 иш-чараны ишке ашырууга салымдын жалпы суммасы	Жергиликтүү бюджет	Калк (жергиликтүү жамааттар, калк, кичи жана орто бизнес)	Үчүнчү жактардын инвестициясы (республикалык бюджет, ири бизнес, донордук уюмдар, коомдук уюмдар, фонддор)
54 593,1	15 550,5	3 360,2	35 682,4
	28,4%	6,2%	65,4%

 

Мындан ары биз аныкталган артыкчылыктуу көйгөйлөр кайсынысы болгону жана ЖӨБ органдары менен кызматташтыкта жамааттар аларды кантип чечип жатканы тууралуу кененирээк айтып беребиз.

 

Айылдык аймактардын эң кеңири жайылган артыкчылыктуу көйгөйлөрү

 

ЭКБА-сессияларынын жүрүшүндө ар бир аймактагы калк айылдын түрдүү сандагы артыкчылыктуу көйгөйлөрүн аныктаган. Кездешкен тездиги боюнча артыкчылыктуу көйгөйлөрдү тизмектөө көрсөткөндөй, дээрлик бардык 13 АА үчүн башкы артыкчылыктар төмөнкүлөр: ЖӨБ органдарынын ишмердигиндеги айкындуулук (негизинен жергиликтүү бюджеттин айкындуулугу), жаштардын маселелери (спорт залдар, маданият үйлөрү, жабдуулар), ички жолдор, таза суу.

 

Аныкталган артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүүнүн деңгээли

 

Ар бир АА 128 артыкчылыктуу көйгөйдү чечүү үчүн 486 иш-чарадан турган БАП түзүлгөн, алардын ичинен бүгүнкү күндө 282 иш-чара аткарылды, бул болсо планды аткаруунун 58% түзөт. Ар бир БАПтагы иш-чаралардын саны ар башка. Айталы, Сумсар АА алар 17 болсо, Аралда – 58. 8 ай үчүн планды аткаруунун деңгээли да олуттуу өзгөрүшү ыктымал: Улахолдо иш-чаралардын 34% аткарылса, Сумсарда 88% түзгөн (2-диаграмманы караңыз). Белгилей кетчү жагдай, аткаруу деңгээли түрдүү факторлордон көз каранды, анын ичинде ЖӨБ органдарынын ишинин активдүүлүгү, калктын бул иштерге тартылган деңгээли, ошондой эле алдыга коюлган тапшырмалардын оордугу бар. Пландардын өзгөчөлүгү – алар чукул арада жана арзан чечип койчу көйгөйлөрдү эмес, ЧЫНДАП ЭЛЕ артыкчылыктуу көйгөйлөрдү камтыйт. Андыктан айрым аймактардын биргелешкен аракеттер планына таза суу менен камсыздоо же капиталдык курулуш өңдүү оор маселелер кирип калган. Аймактарда БАП аткаруу деңгээлин жогорулатууга дагы убактысы бар, анткени алардын баары эки жылдык мезгилге (2012-2013-ж.ж.) иштелип чыккан.

 

Айылдык аймактардын артыкчылыктуу көйгөйлөрүн чечүүдө тараптардын салымы кандай болду?

 

13 пилоттук АА 282 иш-чара боюнча БАПты ишке ашырууга салымдардын жалпы өлчөмү 54 593 100 сомду түздү, алардын ичинен жергиликтүү бюджеттин кошумчасы 15 550 500 сомду түздү (жалпы өлчөмдөн 28,4%), калктын салымы – 3 360 400 сом (6,2%), үчүнчү жактардын инвестициясы – 35 682 400 сом (65,4%), анын ичинде республикалык бюджеттен 10 млн сом. Эгерде салымдардын өлчөмү боюнча пилоттук муниципалитеттерди тизмектей турган болсок, анда алар негизги 4 топко бөлүнөт:

 

• 1-топ – салымдар 5 млн. сомдон ашык (Көк-Таш, Липенка, Бостери АА);

 

• 2-топ – 3төн 5 млн. сомго чейинки салымдар (Арал, Багыш, Сакалды, Сумсар, Жаңы-Жол АА);

 

• 3-топ – 1ден 3 млн. сомго чейинки салымдар (Бел-Алды, Бешик-Жон, Тогуз-Торо АА);

 

• 4-топ – 1 млн. сомдон азыраак салымдар (Ак-Чий, Улахол АА).

 

Мектептин курулушу үчүн 10 млн. сом көлөмүндө негизги сумманы республикалык бюджеттен алган Көк-Таш АА эсепке албаганда, алдыңкы орундарды ошондой эле Бостери жана Липенка айылдык аймактары ээлейт. Алардын БАПты ишке ашырууга салымдары 5 миллион сомдон ашты. Кызыгы, көлөмү жана экономикалык потенциалы жагынан бул бири-биринен бир кыйла айырмаланган аймактар. Айталы, Бостери айылдык аймагынын 2012-жылы жергиликтүү бюджеттин иш жүзүндө аткарылышы 48,7 млн.сомду түзсө (оокаты тың муниципалитет), Липенка аймагынын ушул эле мезгилге карата бюджети болгону 17,6 млн. сомду гана түзгөн – эки эседен азыраак (дотациядагы муниципалитет). Анткен менен алардын артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүүгө кошкон салымын салыштырууга мүмкүн. Ошол эле учурда ушул инвестициялардын пайда болгон жайы – ар башка. Бостериде жергиликтүү артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүүгө негизги каражаттар жергиликтүү бюджеттен бөлүнсө, Липенканын жергиликтүү бюджетинде каражаттар бир кыйла аз, ошондуктан бул жерде аймак тышкы инвестицияларды тартуу боюнча ишти активдештирген. БАП аркылуу артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүү үчүн инвестициялардын пайда болгон структурасы 5-диаграммада көрсөтүлгөн.

 

Жергиликтүү бюджеттердин салымы

 

Жергиликтүү бюджеттин эң көп салымы – Бостери жана Көк-Таш аймактарында (бул таң калычтуу эмес, анткени ушул муниципалитеттер 2012-жылы пилоттордун ичинен оокатына тың жалгыз муниципалитет болушкан, калган пилоттор – дотациядагы). Бул аймактар БАПты ишке ашырууга жергиликтүү бюджеттен олуттуу сумманы алышкан: Бостери АА – 5 969 000 сом жана Көк-Таш АА – 5 100 000 сом. Ушул муниципалитеттердин мүмкүнчүлүктөрү алардын жергиликтүү бюджеттери коммерциялык уюмдардан чогултулган ири өлчөмдөгү салыктык чегерүүлөрдүн эсебинен толукталганы менен түшүндүрүлөт. Мисалы, Бостери АА пансионаттардан, эс алуу үйлөрдөн жана жеке мейманканалардан салык чогултса, Көк-Таш АА жергиликтүү бюджеттин кирешесин «Казахмыс Голд Кыргызстан» инвесторунун эсебинен арттырган. Бул компания салыктык чегерүүлөрдөн тышкары кошумча 2 250 000 сом инвестициялаган.

 

Анткен менен атүгүл дотациялык аймактар да артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүүгө каражаттарды инвестициялоо үчүн жергиликтүү бюджеттен ресурстарды табышууда. Муну Багыш, Сумсар, Сакалды жана Тогуз-Торо аймактарынын мисалында көрсө болот. Тышкы инвестицияларды (же үчүнчү жактардан инвестицияларды) тартуу боюнча эң чоң активдүүлүктү Липенка, Жаңы-Жол, Арал аймактары көрсөтүштү.

 

Жергиликтүү жамааттардын (калктын) салымы

 

Белгилей кетчү жагдай, калктын эң көп салымы Сакалды, Багыш жана Бел-Алды айылдык аймактарында катталган. Бул болсо ушул муниципалитеттердеги ЖӨБ органдарынын жетекчилеринин артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүүгө калкты мобилдештирүү боюнча жакшы аракеттеринен кабар берет. Калктын инвестициялары акчалай жана эмгек салымдарын камтыш керек, бирок, тилекке каршы, көпчүлүк муниципалитеттер эмгек салымын көрсөтүшкөн эмес. Ошентсе да ар бир аймакта эмгек салымы болгонунан күмөн санабай деле койсо болчудай. Адатта бул салым тууралуу сөз болгон «ашар» ыкмасы менен жасалган эмгекти айтышат (жолдорду оңдоо – майда таш төгүү жана теңдештирүү, каналдарды жана арыктарды тазалоо, объекттердин курулушуна жардам, чуңкур казуу). Мисалы, Бостери АА (Ысык-Көл облусу) «ашар» ыкмасы менен сугат үчүн арыктардын үстүнөн 50 кичи көпүрөлөр өткөрүлгөн (258 адам катышты), 200 адамдын катышуусу менен жолдун 10 км оңдолду. Жалпы жонунан артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүүгө өз эмгеги менен түздөн-түз салымды 700дөн ашуун адам киргизди, бирок бул иштердин баары акчалай түрдө көрсөтүлгөн эмес. 3-таблицада калктын салымын жана үчүнчү жактардын инвестицияларын акчалай түрүндө чагылдыра алган муниципалитеттер боюнча маалыматтар келтирилген.

АӨ аталышы	Жалпы салым	Акчалай салым	Эмгек салымы
Ак-Чий	187 000	75 000	112 000
Арал	173 500	148 500	25 000
Жаны-Жол	365 000	295 000	70 000
Баары	725 500	518 500	207 000

 

 

Кичи жана орто бизнестин (жеке ишкерлердин) салымы

 

Кичи Мекенинин өнүгүүсүнө өз салымын кошкон жеке ишкерлерди белгилеп, аларды үлгү катары көрсөткүбүз келет. Мисалы, Сумсар АА (Жалал-Абад облусунун Чаткал району) жергиликтүү кеңештин депутаты жана Демилгелүү топтун мүчөсү Ч.КУРМАНТАЕВАнын жардамы менен 5 000 сомго алты жерде көчөгө жарык берчү жабдуу орнотулган. Көк-Таш АА (Жалал-Абад облусунун Ала-Бука району) ишкер Н.ЭГЕМОВ сел жүргөндөн кийин 0,5 гектар жер участогун калыбына келтирүүгө 50 миң сом сарптаган. Арал АА (Ысык-Көл облусунун Түп району) жеке ишкер Ш.ТӨЛӨБАЕВ айылдык аймактын жашоочуларынын баарына картошка сактоо үчүн өзүнүн жашылчаларды сактоочу жайын берип турат. Ал эми К.ТУРГАМБАЕВ аттуу жашоочунун үйүнүн короосунда шире сыккан аппарат орнотулган, аны АА бардык жашоочулары пайдаланып келишет (бул жылы ушундай аппаратты аймактагы бардык айылдарда орнотуу пландалып жатат). Ишкерлер менен карапайым тургундар тарабынан демөөрчүлүк салымынын тажрыйбасы мыкты үлгү болуп калды. Алар жолдорду жана соцобъекттерди оңдоого, каналдарды тазалоого ветеринардык жабдууларды жана башка нерселерди сатып алууга 742 000 сом чогултуп беришкен. Эң кызыктуусу – мектептин бир топ жыл мурда бүтүрүп кеткендер чыгымдуу салтанаттуу аземдерден баш тартып, өз каражаттарын айылдын көйгөйлөрүн чечүүгө сарптоону чечишкен. Мисалы, бир жылда окууну аяктаган бүтүрүүчүлөр макулдашып алып, бир көчөнү оңдосо, башка жылы мектепти чогуу бүтүргөндөр кайсы бир соцобъектти оңдоо милдеттемесин алышат жана башка. Дагы көбүрөөк каражатты – 787 500 сомду өз айылына Сакалды АА тургундары салды. Ошону менен катар мектепти 1975-жылы аяктаган бүтүрүүчүлөр жолдорго 75 машине майда таш төгүп беришкен; 1976-жылкы бүтүрүүчүлөр 56 миң сомго жолдун 2 километрине майда таш төгүп беришкен. Бул чөйрөдөгү оң тажрыйба Бел-Алды АА (Жалал-Абад облусунун Токтогул району) жана Багыш АА (Жалал-Абад облусунун Сузак району) бар.

 

Ири бизнестин салымы

 

«Кумтөр Оперейтинг Компани» (Өнүктүрүү фонду аркылуу) жана «Казахмыс Голд Кыргызстан» өңдүү ири инвесторлордун чоң салымын өзгөчө белгилей кетүү зарыл. Аталган казуучу компаниялар бардык региондун өнүгүүсүнө олуттуу жардам көрсөтүп жатышат. Мисалы, Сумсар АА «Казахмыс Голд Кыргызстан» компаниясы колонкалары менен суу түтүк түйүндөрүн орнотуу үчүн 400 м труба сатып алган, узундугу 1 км траншея казган. Күрөш залы үчүн 60 миң сомго килемдерди сатып берген. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу менен инвесторлордун натыйжалуу өз ара байланышынын оозго алаарлык мисалы катары Көк-Таш АА менен «Казахмыс Голд Кыргызстан» компаниясынын тыгыз кызматташтыгын атаса болот. Бул компания салыктык чегерүүлөрдөн тышкары БАП алкагында айылдын көйгөйлөрүн чечүү үчүн демөөрчүлүк колдоосун көрсөтүп келатат: жолдорду оңдоого 500 миң сом; таза сууга жетүү көйгөйүн чечүүгө 1 млн. 700 миң сом; ишкерликти өнүктүрүүгө (тигүүчү цехти кеңейтүүгө жана тигүүчү машинелерди сатып алууга) 50 миң сом бөлгөн. Ысык-Көл облусун өнүктүрүү фонду («Кумтөр Оперейтинг Компанинин» каржылоосу) Ак-Чий АА жыйындар залынын көп жылдан берки курулушун жыйынтыктоого 389 миң сом бөлгөн, Липенка АА фонд насос станциясынын курулушу үчүн 2 млн. 700 миң сом бөлүп берген.

 

Донордук уюмдардын салымы

 

Эл аралык донордук уюмдардын салымы тууралуу айтпай койгон акыйкатсыздык болмок. Алардын жардамы менен айылдарда адатта эң оор жана чыгашалуу көйгөйлөр чечилип келатат. Көп учурда айылдык жамааттарга жардам АРИС жана ПРООН тарабынан келет, «Хабитат» фонду тууралуу да айтылып келет. Ошондой эле “Элдин үнү жана ЖӨБ органдарынын жоопкерчилиги” Долбоорунун сынагынын натыйжасында 9 аймакка артыкчылыктуу көйгөйлөрдү чечүү үчүн алар иштеп чыккан долбоорлорду ишке ашырууга 9 миллион сом бөлүнгөн. Жети (7) долбоорду Швейцариянын Өкмөтү жана эки (2) долбоорду Эл аралык кызматташтык боюнча германиялык коом, GIZ каржылайт. GIZ активдүү жергиликтүү жамааттарды жана ЖӨБ органдары менен кызматташтыкта иштелип чыккан долбоорлорду колдоо үчүн сынактын байге фондуна кошулган.

 

Жалпы жонунан донордук уюмдар пилоттук АА 14 980 600 сомго гранттык жардам көрсөттү (БАПты ишке ашыруунун алкагында). Бирок белгилей кетчү жагдай, бул суммадан тышкары донорлор түрдүү жабдуулар (уюштуруучу техникалар, курулуш материалдары ж.б.) менен материалдык колдоо көрсөткөн.

 

Тыянактар

 

Жергиликтүү жамааттын биргелешкен аракеттер планына (БАП) киргизилген актуалдуу көйгөйлөрүн чечүү үчүн жергиликтүү бюджеттин, калктын салымына жана үчүнчү жактардын инвестицияларына көз жүгүрткөндө пилоттордун өзүндө гана эмес, ошондой эле жалпысынан ЭҮЖӨБОЖ Долбоорунун натыйжалары тууралуу да айтса болот. Анткени ушул Долбоордун жардамы менен ЖӨБ органдары жана жамаат активдешип, ачык жана айкындуу кызматташтыктын шарттарында биргелешкен иш үчүн өз күчтөрүн жана мүмкүнчүлүктөрүн топтой алышты.

 

Маалыматтардан белгилүү болгондой, акча – БААРЫН эле чече бербейт! БАП ишке ашыруу деңгээлин (2-диаграмманы караңыз) жана сом менен көрсөтүлгөн салынган акчаны (3-диаграмманы караңыз) салыштыра келгенде биз мунун далилин көрө алабыз. Дайыма эле акчалай салым маселени чечүү деңгээлине түз пропорционалдуу боло бербейт. Процесстин өзү, аткарылган иштердин сапаты, башкаруунун алдыңкы усулдарын пайдалануу, колдо болгон жергиликтүү ресурстарды натыйжалуу колдонуу, анын ичинде мобилдештирүү маанилүү болуп эсептелет. Мунун баары тараптар бири-бирине ишеним артканда гана мүмкүн болот. Биз баяндап жаткан окуяларда болсо калктын ЖӨБ органдарына ишеними жана жергиликтүү өз алдынча башкаруунун эки бутагынын өкүлдөрү – айыл өкмөтү менен жергиликтүү кеңештин ортосундагы биримдик тууралуу айтып жатабыз. Ал эми мындай ишеним бар, анткени чечимдер бардык тараптардын катышуусу менен ачык кабыл алынат.

 

БАПты ишке ашырууга жасалган анализ аткарылган иштердин өлчөмүн гана эмес, ошону менен катар аткаруу процессинин көптөгөн өзгөчөлүктөрүн да көрсөтүп жатат. Мисалы, айрым айыл өкмөт башчыларынын жана жергиликтүү кеңештин депутаттарынын чечим кабыл алууда оперативдүүлүгү; иш билги кесипкөй мамиле, ЖӨБ органдарынын сабаттуу жетекчилеринин калк менен инвесторлор ортосундагы өз ара мамилелерди түзө алышы; элеттин карапайым жашоочуларынын патриоттуулугу жана кайдыгер эмес мамилеси; жергиликтүү жамааттын лидерлеринин активдүүлүгү жана өз жанын аябоочулугу. Дал ушул жамааттын лидерлери ошол иштердин бир кыйла бөлүгүн аткарышат. Ар бир аймакта кырдаал ар кандай түзүлөт, окшош окуялар болбойт: кээ бир жерлерде биринчи планга калк менен кызматташуу идеясын кабыл алган жана адамдардын кубатын пландарды ишке ашыруу үчүн активдүү пайдаланган күчтүү жетекчилер чыгат. Башка жерлерде болсо тизгинди колго жамааттын активисттери алышат, алар анча прогрессивдүү эмес жетекчилерди калк менен көбүрөөк активдүү диалогго түртүшөт. Бирок кандай болгон күндө да Долбоордун 8 айдан берки тажрыйбасы диалог, кызматташтык жана өнөктөштүк гана натыйжа берерин сандар, факттар менен тастыктап жатат. Өз-өзүнчө болсо, калк да, ЖӨБ органдары да айылдагы турмушту жакшы жагына өзгөртө алмак эмес. Бул болсо жолдун башталышы гана, муниципалитеттердин алдында чоң иштер турат – БАП ишке ашырып бүтүү жана жергиликтүү маанидеги маселелерди чечүүдө көбүрөөк оң тажрыйбага ээ болуу. ЭҮЖӨБОЖ Долбоору ай сайын «Муниципали-тет» журналын алып турган биздин өлкөдөгү ЖӨБ органдарынын бардык өкүлдөрүнө (жетекчилерге жана

кызматкерлерге) кайрылат. Ушул макалада баяндалган ЖӨБ органдары менен калктын кызматташтыгына жасалган анализдин натыйжасы – бул жөн гана отчеттун кургак статистикасы эмес. Бул – бүгүнкү күндөн баштап эле жашоону кантип жакшыртса болоорунун жандуу мисалы. Бул – жергиликтүү өз алдынча башкаруунун ар бир жооптуу кызматкери, жергиликтүү кеңештин депутаты өз жамаатындагы турмушту жакшыртуу менен кырдаалга таасир этүүгө күчү жетеринин көрсөткүчү.

 

Автордун лирикалык чегиниши

 

Эмне өзгөрдү? Биз элеттик балдар бакчасында ачылып жаткан топтордогу жаңы мүмкүнчүлүктөргө балдар кантип кубанарын; элеттин көчөлөрүнө кантип жарык жетип жатканын; иштин көзүн табуу менен айыл өкмөтүнүн каржы иштери боюнча кызматкерлери бюджеттин кыскача сүрөттөлүшүн кантип даярдаганын; окуудан өткөн депутаттар айыл өкмөтүнөн мыйзам боюнча иштөөнү, аймактагы коомдук объекттердин тагдырын башчынын жеке чечимине же “жогору жактан” келген буйрук менен эмес, акыйкат чечишин талап кылып жатканын; жашоочулар жергиликтүү бюджеттердеги каражаттарды бөлүштүрүү тууралуу эң оор суроолорго жоопту алганды үйрөнө баштаганын; алар ЖӨБ органдарынын ишине баа берип, алар менен көйгөйлөрдү талкуулап, чечүү жолдорун таап жатканын көрүүдөбүз. Биз үчүн КЫРГЫЗСТАНДА ЖЕРГИЛИКТҮҮ ӨЗ АЛДЫНЧА БАШКАРУУ – бул чыныгы мүмкүнчүлүктөр жана жергиликтүү жамааттардын активдешүүсү! Чыныгы ЖӨБнын Кыргыз Республикасында укугу жана өз орду бар. Дал ушул ЖӨБ органдары аркылуу жергиликтүү жамааттар өз жашоосунун шарттарына жана сапатына таасир этип жатышат. Албетте мунун артында көптөгөн жарандардын күн сайын жасап жаткан чоң эмгеги турат. Ал эмгек жашоо жакшы жагына өзгөрөт деген үмүт менен жасалууда. Бирок иштеги бардык кыйынчылыктардын ордун бул эмгек биздин айылдардагы жашоодо жок дегенде бир нерсени өзгөртүүгө мүмкүнчүлүк берет деген кубаныч, чоң канааттануу менен толукталат. Учурдагы чыныгы каармандар менен баарлашуу – алыскы айылдардагы карапайым жашоочулар менен – эбегейсиз чоң кубат берет. Менден “бактылуу адамсыңбы?” деп сурашканда, мен бир гана жоопту айтам – ооба, мен бактылуумун, анткени ушул ишимдин арты менен биздин өлкөнүн көптөгөн бурчунда болуп, терең, акылдуу, ак ниеттүү, дили таза жана ачык адамдар менен таанышуу; ошол адамдар Кыргызстанда бир аз да б

• 
• 
• 
• 
• 
• 
•