Таштанды каптарынын баасы көлөмүнө жараша 0,75 франктан 2,6 франкка чейин болот (52 сомдон 182 сомго чейин). Иш жүзүндө бул таштанды чыгаруу үчүн акы алуунун кыйыр системасы болуп эсептелет.Ошентип жарандарда таштандыны мумкүн болушунча сорттоо каалоосу пайда болот. Кызыгы, мүшөк сатуу менен таштандыны жок кылуучу муниципалдык ишкана өзү алектенет, муну менен ал фискалдык органдын ролун да аткаргандай болот. Мындан улам суроо пайда болот: эгерде мен атайын мүшөк сатып албай, кадимки эле баштыкты, же башка бир буюмду колдонсом эмне болот? Бул мүмкүн эмес. Анткени Швейцарияда атайын таштанды полициясы бар, ал мындай фактыларды текшерип, тергөө жүргүзүп, мыйзам бузган адамга ири суммадагы айып салынат. Айыптын көлөмү 10 000 франкка чейин жетиши мүмкүн. “Таштанды” мыйзамдарын бузганы үчүн административдик айып салуу системасынын өзү өтө катаал, ал эми айыптар олуттуу – 30 франктан (уруксат берилбеген жерге тамеки таштоо үчүн) 20 000 франкка чейин (уруксат берилбеген жерде ири көлөмдөгү жүктү таштаганы үчүн).

 

Атүгүл таштанды өрттөөчү заводдун жетекчилеринин өздөрү үчүн да кызмат көрсөтүүнүн баасы тууралуу талкуу өтө кызыктуу болду. Белгилей кетүүчү жагдай, муниципалдык жана жеке ишканаларга атаандаштык маселелери боюнча көп деле тең шарттар түзүлгөн эмес. Муниципалдык ишкананын киреше булагынын 50 пайызын мүшөк сатуу түзөт. Бул болсо жарандын милдеттенмеси жана азыраак даражада рынок механизми болуп эсептелет. Кирешенин экинчи бир булагы – таштандыны жок кылуу боюнча кызмат көрсөтүүлөр үчүн жеке компанияларга акы төлөө. Бул бааны муниципалдык бийлик белгилейт, муну да рыноктук механизм катары кароого болбойт. Таштандыны сорттогондон кийин муниципалдык ишкананын экинчи сырьену сатуусу үчүнчү булак (20% чейин) болуп эсептелет. Муниципалдык ишканалардын жетекчилеринин өздөрү бул рынокто жеке компаниялардын үлүшү чоң болгонуна карабастан (60% чейин) алардын иши муниципалдык органдар тарабынан координациясы жана көзөмөлү алдында жүзөгө ашырыла турганын мойнуна алышты. Муниципалдык ишканалардын тобокелдиги мүшөктөрдүн баасы менен компенсацияланышы мүмкүн (б.а. жыйымдардын). Муну болсо жеке компания көтөрө албайт. Атүгүл муниципалдык ишкана өз кирешесинин жарымын Цюрихтин шаардык бюджетине жиберет (200 млн. франкка чейин) жана бул акча кызмат көрсөтүүнүн баасына да кошулат. Белгилей кетчү дагы бир жагдай, таштанды өрттөөчү заводдо таштандыны өрттөгөндөн алынган электр энергиясынын өздүк баасын өзүнчө эсептешпейт.

 

Бул чыгашаны заводдун жана таштанды чыгаруу боюнча муниципалдык ишкананын жалпы суммасында кызмат көрсөтүүнүн наркына кошушат. Иш жүзүндө бул чыгашаларды салык төлөөчүлөр өздөрү жабат. Ошону менен бирге муниципалдык ишкананын кызматкерлеринин маянасы жеке компаниянын кызматкерлеринин маянасынан жогору болот жана бул чыгымдар да кызмат көрсөтүүнүн баасы менен жөнгө салынат (анын ичинде мүшөктөрдүн баасы менен). Кесиптештерибиз мойнуна алгандай, реформанын алгачкы жылдарында мүшөктөрдүн баасы кескин өскөн, анткени жаңы заводдордун курулушуна байланышкан чыгашаларды жабыш керек болчу. Акыркы жылдары гана анын баасы бир калыпка түшүп калды. Жолугушуунун соңунда муниципалдык ишканалардын жетекчилери жеке “таштанды” компаниялар менен өз ара мамилелерде коррупциялык тобокелдиктер бар болгонун айтышты. Анткени дал ушул муниципалдык ишканалар таштандыны кабыл алыш керекпи же жокпу деген чечимди кабыл алат, ал эми жеке компанияда башка альтернатива жокко эсе. Сорттолбогон таштандыны полигонго чыгаруу монополиясына муниципалдык ишканага гана ээ.

 

Бул мисал сыртынан бакубат көрүнгөнү менен, анын артында өз көйгөйлөрү жана кыйынчылыктары бар кылдаат иш турганын көрсөтүүдө. Бирок адамдар өтө жогору акы төлөөгө даяр. Анткени бул акча үчүн сапаттуу кызмат көрсөтүүгө ээ болоорун билишет. Албетте өз шаарына аяр мамиле жасап, тазалыкты сактаган шаардыктардын менталитети да мында чоң ролду ойнойт. “Таштанды” көйгөйүн чечүүдө Швейцариянын ийгилиги даанышман башкаруучулук чечимдерге жана шаардыктардын өздөрүнүн жоопкерчилигине негизделет. Жалпысынан система өз эффективдүүлүгүн көрсөтө алды. Бул болсо Швейцарияны табиятты сактоо жаатында дүйнөлүк лидерлердин катарына кошууда. Кыргызстан да бардык кыйынчылыктарды эске алуу менен, мына ушул өлкөнүн тажрыйбасын сөзсүз үйрөнүшү керек.