Муниципалитет - бул аймактын, ал жерде жашаган калктын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын үчилтиги

Кыргыз Республикасындагы жергиликтүү өз алдынча башкаруунун саясий дарамети

2012-01-31 / Актуалдуу тема

Жергиликтүү өз алдынча башкаруунун өткөн чагын, учур чагын жана келечегин адамдык өнүгүүнүн контекстинде карап жатып, биз ЖӨБ органдарынын саясий, каржылык жана кадр дараметин баалаганга аракет жасашыбыз керек.

Өнүктүрүү саясат институтунун иликтөө материалдарынан

Жергиликтүү өз алдынча башкаруунун жетилгени жана жарамдуулугу, өнүккөн өз алдынча башкаруунун ажыратылгыс өнөктөшү болгон дүйнө жүзүндө кабыл алынган борбордон алыстатуу салты боюнча өлчөнөт. Бул өнөктөштөр – саясий, административдик жана каржылык автономия. Бул автономиялардын маңызы, ЖӨБнун эркиндигинин деңгээли борбордун саясий эркинен жана өлкөнү башкаруу стратегиясынан гана эмес, ошондой эле, муниципалитеттердин өзүнүн бул автономияларды колдонууга даярдыгынан, аларды жарандарга пайда алып келүү, жашоо шартын жакшыртуу, маанилүү маселелерин чечүү үчүн максималдык деңгээлде толук ишке ашыруудан көз каранды.

Андыктан жергиликтүү өз алдынча башкаруунун өткөн чагын, учур чагын жана келечегин адамдык өнүгүүнүн контекстинде карап жатып, биз ЖӨБ органдарынын саясий, каржылык жана кадр дараметин баалаганга аракет жасашыбыз керек. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын кадр дараметин биз “Муниципалитет” журналынын февралдагы санында карайбыз. Ал эми азырынча окурмандардын назарына 2011-2012-жылдардагы Кыргыз Республикасындагы адамдын өнүгүүсү тууралуу Улуттук докладдан үзүндүлөр түрүндө жергиликтүү өз алдынча башкаруунун саясий дараметин сунуш кылабыз. Бул докладды Өнүктүрүү саясат институту азыркы учурда жарыялаганга даярдап жатат.

АВТОНОМИЯ (autonomy) - өз алдынча башкаруу. Бул термин өз алдынча адамга, адамдар тобуна жана уюмга карата колдонулат.

Автономдук адам – өз аракеттерин өзү башкара алат. Кантка (Kant) ылайык, дал ушул нерсе адамдын акыл-эстүү аракети үчүн зарыл болгон шарт. Өз иштерин өз алдынча башкарууга жөндөмдүү уюм же жамаат автономдуу деп аталат. Өз алдынча адамдар тобу менен өз алдынча бир адамдын теңдигин аныктоо топтун жамааттык өз алдынча башкаруусу менен ушул топтун индивидуалдык өз алдынчалуулугун айырмалоо зарылдыгынын айынан татаалдашат. Ушул нерсе Руссонун (Roussean) жазууларында белгиленген. Адамдын өз алдынчалуулугунун идеялары эркиндик (freedom) идеялары менен тыгыз байланышта. Мисалы, өз алдынча аракеттенүү үчүн мага, балким (эркиндиктин айрым аныктамалары боюнча), ушул тапта колумда болбогон ресурстар зарыл. Ушундан улам ошол ресурстарга жетүү менин эркиндигимдин жана өз алдынчалуулугумдун чегин кеңейтмек.

Мыйзамдык ыйгарым укуктарды, жергиликтүү өз алдынча башкаруунун мыйзамдык саясий автономиясын убактылуу четте калтырып, ЖӨБ органдарынын саясий дараметин ЖӨБнун кызматтарын колдонгон калк жана саясий автономиянын алып жүрүүчүсү болгон ЖӨБ органдары кандай кабыл алаарына көңүл буралы. Бул ракурс өзүн актайт жана жергиликтүү өз алдынча башкаруунун маңызынан чыгат. Анткени Конституцияга ылайык, өз алдынча башкаруу укугуна ээ болгон жарандар саясий автономиянын тереңдигин жана деңгээлин аныктай алат жана аныкташы керек. Мыйзам да Конституция тарабынан аныкталган багытта өнүгүп, жарандардын ЖӨБ тууралуу түшүнүгүн айкын чагылдырышы керек жана алардын күтүүлөрүнө жооп бергидей болушу шарт. Андыктан, ЖӨБ системасын курууда, борбордон алыстатууну жүргүзүүдө, адегенде жарандардын каалоо жана талаптарын эсепке алыш керек. Буга чейин ЖӨБ тууралуу мыйзам иштеп чыгууда бул нерселер эске алынбай келген.

Алгач жарандардын жана ЖӨБ органдарынын кызматкерлеринин пикири боюнча Кыргызстандын шаар жана айылдарында чечим кабыл алуу укугу жана бийлик кимге тиешелүү экенин аныктап алуу зарыл. Жарандардын жарымынан көбү иш жүзүндө бийлик ЖӨБ органдарына тиешелүү деп эсептейт, ал эми 13% бийлик жергиликтүү мамлекеттик администрациянын жана анын башчысы – акимдин колунда деген ишенимде турат.

1-сүрөттө жарандар жана ЖӨБ органдарынын өкүлдөрү жергиликтүү өз алдынча башкаруунун бийлигин ар башка баалай турганын көрүүгө болот. Ушундан улам “ажырым” пайда болууда, жергиликтүү маанидеги маселелерди толугу менен чечебиз деп ойлогон ЖӨБнун өкүлдөрүнүн саны 67% болсо, ушундай деп жарандардын 51% гана жооп берген.

Ошол эле учурда, облустар арасында пикирлер ар башка болуп чыккан. Мисалы, ысыккөлдүк ЖӨБнун өкүлдөрү өзүн “баалабаса” (ЖӨБ органдарында бийлик көп деп эсептеген жарандар көбүрөөк), оштук ЖӨБ органдарынын өкүлдөрү өздөрүн ашыкча баалайт (бул жакта ЖӨБ органдары толук бийликке ээ деген жарандардын саны эки эсе аз болуп чыкты). Ошол эле учурда жарандар өз оюнда бийликти жергиликтүү мамлекеттик администрация гана эмес, ошондой эле бай жердештерине, кылмыш дүйнөсүнө, бейформал лидерлерге, күч структураларына, жада калса диний лидерлерге да “берет” экен. Буга ылайык, Ош жана Баткен облустарынын сурамжылоого катышкан тургундарынын үч пайызга жакыны аймактарда бийлик иш жүзүндө диний лидерлердин колунда деген пикирде (1-таблицаны караңыз).

Географиялык алкактан алып караганда, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына бийликти “берген” учурда олуттуу айырма өзгөчө көңүлдү бурат. Буга ылайык, ЖӨБ органдарынын чыныгы бийлигине эң аз ишенгендер Баткен облусунда жана Ош шаарында жашайт – 25 жана 31 пайыз. ЖӨБнун бийлигине көбүрөөк ишенгендер Чүй облусунда (87%), Ысык-Көл облусунда (79%) жана Нарын облусунда (71%) жашайт. Өзгөчө көңүл бурчу факт:дал ушул Чүй жана Ысык-Көл облустарында Адамдын өнүгүүсүнүн индекси эң жогорку деңгээлде (бул тууралуу кененирээк 2012-жылдын жаз айында жарыялана турган Адамдын өнүгүүсү тууралуу Улуттук докладдан окуңуз).

Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ич ара бийликти бөлүштүрүүсү жарандардын ой-пикириндеги аткаруучу бутактын – жергиликтүү кеңештердин ролун төмөндөтүүдө. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын системасы көп убакыттан бери төмөнкүчө ойлонуштурулуп жана түзүлүп келген: акыркы чечимди калктын кызыкчылыктарын чагылдырган жана коргогон орган катары жергиликтүү кеңештин депутаттары эмес,тиги же бул маселеде мамлекеттик бийликтин өкүлдөрүнөн (премьер-министр же жергиликтүү мамлекеттик администрация башчысынан) көз каранды болгон аткаруучу органдын башчысы кабыл алган. Жергиликтүү өз алдынча башкаруунун аткаруучу органдарынын (кеңештердин) ролунун мыйзамда да, башкаруу практикасында да жыйырма жылдан берки тарыхында улам азайып жатышы жарандардын жергиликтүү кеңештерди бир өңчөй кабыл албай калышына алып келди. Жарандардын 30 гана пайызы жергиликтүү өз алдынча башкаруудагы жогорку бийлик кеңештерге тиешелүү деп эсептейт. Ал эми жарымына жакыны – 47% бийлик толугу менен ЖӨБнун аткаруучу органдарына жана анын башчыларына тиешелүү деп эсептейт.

Жергиликтүү өз алдынча башкаруу бийлигинин аткаруучу бутагы кимдин чечимдерин кабыл алыш керектиги тууралуу жарандардын пикирлери ар бир облуста ар башка. Мисалы, Талас облусунун тургундарынын көбү – 70 пайызы жергиликтүү кеңештер деп туура эсептешет. Ал эми Баткен облусунда кеңештер жогорку бийликке ээ деп эсептегендер эки эсе аз. Жарандардын басымдуу бөлүгү аткаруучу орган өз чечимдерин аткарат десе, аткаруучу органга буйрукту берүү укугуна жергиликтүү мамлекеттик администрация ээ деп эсептегендер да аз эмес.

ЖӨБ органдарынын кызматкерлерине алардын ою боюнча жергиликтүү өз алдынча башкаруу кайсы деңгээлде иштеши керек, башкача айтканда муниципалдык кызматтар кайсы жерде көрсөтүлүшү керек деген суроо узатылды. Жооптор жергиликтүү өз алдынча башкаруунун маңызына төп келет – шаар жана айылдардын деңгээлинде – ЖӨБнун 83 пайыз кызматкери ушундай пикирде экендиги 4-сүрөттө жооптор аркылуу көрсөтүлгөн. Ошол эле учурда ЖӨБ органдарынын ар бир онунчу кызматкери жергиликтүү өз алдынча башкарууну райондун деңгээлине которууга даяр болгону, муну менен калктан муниципалдык кызматтар тууралуу түшүнүгүн ажыратууну каалаары тынчсыздандырат. Адистер мындай пикир басым саясатынын жана райондук мамлекеттик администрациянын жергиликтүү өз алдынча башкаруунун үстүнөн карап турганынын кесепетинен улам пайда болду деген ойдо№

Жергиликтүү мамлекеттик администрациянын кысымы чындыгында эле жергиликтүү өз алдынча башкаруу үчүн олуттуу жана көйгөйлүү маселе бойдон калууда. Жергиликтүү мамлекеттик администрация өкмөттүн өкүлдөрү катары алар тиешелүү аймактагы бардык маселелерди, анын ичинде мыйзам боюнча ЖӨБ органдарынын гана карамагына өткөрүлүп берилген жергиликтүү маанидеги маселелерди да чечүү боюнча өздөрүн жогорку бийликке ээ деп эсептешет. Мындн тышкары райондук деңгээлдеги жергиликтүү мамлекеттик администрация ЖӨБ органдарын өзүнүн аймактык бөлүмү катары кабыл алышат. Жада калса жергиликтүү өз алдынча башкаруунун жетекчисине карата мыйзамсыз аракеттерди колдонушат, мисалы сөгүш жарыялашат. Бул болсо өтө кеңири тараган кадыресе катары кабыл алынган көрүнүшкө айланды2

Кыргыз Республикасында райондук жергиликтүү мамлекеттик администрациянын башчылары мыйзамдарды, өз милдеттерин жана ыйгарым укуктарын билишпейт. Мисалы, мага, ЖӨБнун башчысы катары, ЖМАнын башчысы сөгүш жарыялады. Мен ага “сиз мени жазалай албайсыз, менин кызматым саясий, ал эми сиз менин иш берүүчүм эмессиз” деп жооп кайтардым. Бирок ЖМАнын башчылары дайыма эле бизге сөгүш жарыялаганга аракет жасай беришет. Менин ишенимимде мен жергиликтүү жамаатка жана жергиликтүү кеңешке гана отчет беришим керек. Эгерде ЖМАнын башчысы менин кемчиликтеримди же каталарымды кандайдыр бир жол менен көрсөткүсү келсе, ал бул тууралуу жергиликтүү кеңешке маалымдашы керек, бул маселени депутаттар карайт. Же ыйгарым укуктуу органга, прокуратурага кайрылсын. Бирок ал өзү түздөн түз мага басым жасабашы керек, мен анын кол алдындагы кызматкери эмесмин. Бирок бул менин жеке позициям, менин бардык эле кесиптештерим - ЖӨБнун башчылары – акимдердин кысымына туруштук бере албайт. Көпчүлүк бул сөгүштөрдү унчукпай эле кабыл алат. Мына ошентип жашап келатабыз: чечимдердин жакшы үлгүсүн көрсөтө ала турган жана көрсөтүүгө милдеттүү болгон ЖМАнын башчысы өзү мыйзамдарды билбегенин, аларды четке какканын билдирүүдө.

ЖӨБнун мурдагы башчысы менен маектен

Жериликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын башчыларын ушундай жол менен баш ийдирүүдө төмөнкү нерсе чоң ролду ойнойт: ЖӨБ органдарынын башчылары ар кандай ыйгарым укуктардын негизинде түрдүү аудиториялардын алдында отчет берет: мамлекеттик, өткөрүлүп берилген ыйгарым укуктар жана аралаш боюнча жергиликтүү мамлекеттик администрацияларга, өз милдеттери боюнча жамаатка. Бирок 2010-жылдагы Конституциялык реформага карабастан ЖӨБ тууралуу жаңы мыйзамда сакталып калган жергиликтүү өз алдынча башкаруунун жетекчилерин дайындоо системасы жергиликтүү мамлекеттик система тарабынан жергиликтүү өз алдынча башкарууга кысым жасоо үчүн кошумча аракеттерди түзүп жатат.

Эгерде жергиликтүү өз алдынча башкаруунун жетекчилери жергиликтүү жамаат алдында гана чыныгы отчет бере турган болсо, ЖӨБнун эффективдүү иштөөсүнө бут тосуп жаткан саясий автономиядагы бир топ кемчиликтер жоюлмак. Мында же жергиликтүү кеңештер депутаттар тарабынан шайланышы керек, же түздөн түз шайланышы керек. Башкача айтканда, жергиликтүү өз алдынча башкаруунун жетекчиси кандай жол менен өз кызматына жетсе, бийликтин булагы кимде болсо, отчеттуулук да, аны менен бул жетекчинин эффективдүү иши да көз каранды болмок. Андыктан акыркы жылдары ЖӨБ системасынын алдында бир суроо курч турат: шайлообу, же дайындообу?

Өлкө жарандары негизинен шайлоо жолун колдошууда – жалпысынан 76 пайызы, алардын 60 пайызы шайлоо түз болушу керектигин айтса, 16 пайызы кыйыр түрдө, жергиликтүү кеңештердин депутаттары аркылуу өтүшүн каалайт. Сурамжылоого катышкандардын 20 пайызы гана ЖӨБнун башчыларын мамлекеттик органдар дайындашы керек деп эсептешет. Облустарды салыштыра келгенде да окшош. Болгону Баткен жана Чүй облустарынын тургундары өзгөчөлөндү: Баткендин тургундарынын 30 пайызы шайлоо жергиликтүү кеңештер аркылуу өтсүн десе, Чүй облусунун тургундарынын 30 пайызы мамлекеттик органдар тарабынан дайындалышы керек дейт.

Жергиликтүү өз алдынча башкаруунун саясий дараметине баа берүүнү жыйынтыктап жатып, калк жергиликтүү өз алдынча башкаруудан көбүрөөк саясий өз алдынчалуулукту, жергиликтүү маанидеги маселелерди дагы да эффективдүү чечүү үчүн саясий автономияны күчөтүүнү күтүп жатканын белгилей кетүү зарыл. Өз кезегинде жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары чоң саясий автономияга толугу менен даяр эместигин айтышат, алар жарандардын талаптарын канааттандыруу үчүн жергиликтүү жамааттын алдында отчеттуулукту күчтөндүрүүгө муктаж. Мунун бардыгы ЖӨБнун деңгээлинде мамлекеттин, жада калса жергиликтүү мамлекеттик администрациянын катышуусуз, чыныгы шайлоо системасына кайтуу чечимине түртүп жатат. Шайлоонун формасы болсо жамааттан көз каранды.

Борбордон алыстатуу стратегиясын иштеп чыгууда өзгөчө көңүлдү Баткен облусуна буруу зарыл. Анткени бул жактагы калктын басымдуу бөлүгүндө бийликти диний лидерлерге берип койо турган адамдарга карматуу маанайы байкалат.

Эгерде биз жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары талап кылынган саясий автономияга ээ болгонун элестетсек, анда суроо жаралат: алар муниципалитетти көз карандысыз башкарууга, жергиликтүү маанидеги маселелерди өз алдынча чечүүгө даярбы? Бул тууралуу “Муниципалитет” журналынын жаңы санында окуңуз.