Жогорку Кеңештин жана Президенттин талаштуу эксперименти

 

Партиялардын жергиликтүү кеңештерге депутаттыкка талапкерлерди көрсөтүү укугун узурпациялашы жарандардын укуктарын буза турганын “Муниципалитет” журналы жана Өнүктүрүү саясат институтунун эксперттери көп жолу айтып да, ал тууралуу жазып да келишти. Муну эл аралык экспертиза да тастыктоодо. Шайлоо процессинен партияга мүчө болбогон шайлоочулардын алынып салынышына каршы негизги тезистерди кыскача эсиңиздерге салып койсок.

 

Ушул тапта партиялык курулуштун максаттары жергиликтүү өз алдынча башкаруунун табиятына карама-каршы келет. Жергиликтүү өз алдынча башкаруунун маңызы адамдарды кандайдыр бир принциптер менен бөлүү эмес, жергиликтүү маанидеги маселелерди (таза суу менен камсыздоо, коомдук транспорттун иштеши, канализация системасы, жергиликтүү жолдордун курулушу жана аларды калыбына келтирүү ж.б.) биргелешип, өз алдынча жана өз жоопкерчилиги алдында чечүү максатында бириктирүүдө жатат. Жергиликтүү маанидеги маселелерде саясий платформа болбойт. Адамдар өз аймагын башкарууга катышып, жергиликтүү маанидеги маселелерди чечүүдө ЖӨБ органдары менен биргеликте кошо жоопкерчилик алууну үйрөнүш керек (Бишкекке келип, жогорудагы маселелердин чечилбегени үчүн ыңкылап уюштургандын ордуна!).

 

Саясий контексти, коомдун ашкере саясатташып кеткени жергиликтүү кеңешке күзгү шайлоо өнөктүгү маалында жаңжалдардын толкунун козутушу мүмкүн (Ошто партиялардын аракетинин айынан окуялардын ушул өңдүү өнүгүүсүнүн белгилери байкалган: анда бир эле көчөнүн тургундары биригип алып, тиешелүү аймактагы жалпы көйгөйлөрдү чечкендин ордуна партиялык тийиштүүлүгү боюнча өз ара бөлүнүшкөн).

 

Жергиликтүү кеңештердин депутаттарынын жеке жоопкерчилиги бүгүн айылдын жана шаардын тургундары үчүн көбүрөөк маанилүү болуп турат; бул натыйжалуураак, анткени аларга жетүүдө кыйналганга жана партиялардын борбордук башкаруу органдарынан талап кылганга караганда алардан түз эле сураса болот. Партиялык тизме боюнча шайланган депутаттар өз партиясы алдында жооптуу болоору турган иш. Жергиликтүү жамаат болсо мындай депутаттын иш жыйынтыгына оңой менен таасирин тийгизе албайт (суу менен камсыздоо системасынын же канализациянын иштебей жатканына байланыштуу адамдардын партиянын Бишкектеги борбордук комитетине, же саясий кеңешине кайрылып жаткан кырдаалды элестетүү кыйын).

 

Эл аралык укук саясий тийиштүүлүгүнө карабастан жергиликтүү шайлоолордо депутаттык мандаттарга акыйкат жетүүсүн талап кылат (ЕККУнун Копенгаген документи. Адам Укуктары боюнча БУУнун Комиссариаты, Европа Кеңешинин Венеция Комиссиясы, ЕККУнун демократиялык институттар жана адам укуктары боюнча Бюросу).

 

Иш жүзүндө 2012-жылдын жаз айларында башталып, күз мезгилинде соңуна чыга турган шайлоо өнөктүгү маалында шайлоо мыйзамдарына өзгөртүү киргизүүгө болбойт (анткени Ош, Каракол, Балыкчы жана Токмоктон сырткаркы шаарлардын тургундарынын укуктары бузулуп жатат). Мындан тышкары өлкөдө макамы боюнча бирдей шаарлардын жергиликтүү кеңештери түрдүү принциптер боюнча түзүлө тургандай кырдаал жаралат.

 

Мыйзам чыгаруучулар жана президент жарандык коомдун үнүнө кулак төшөгөн жок- мына ушундай таза эмес монополиянын эсебинен аймактарда өз таасирин бекемдеп алууну көздөгөн партиялардын кызыкчылыктары жеңип кетти. Анткен менен Токмоктогу, Караколдогу жана Оштогу пилоттук шайлоолордун жыйынтыктарына негизделген шайлоо өнөктүгүнүн натыйжаларын алдын ала баамдоого караганда, парламенттеги партиялар өз максаттарына жетпей калышы ыктымал. Парламенттик партиялар шаардык шайлоолордо жеңилип калышы мүмкүн, анткени шайлоочулардын дал ошол топтору чукул арада өзүнүн жергиликтүү партияларын каттап, атүгүл кээ бир жерлерде бириге калып, муну менен парламенттик оор салмактуулар үчүн атаандаштыкты күчөттү. Ушундан улам шаардык кеңештердеги мандаттардын көбүн дал ушул жаңы пайда болгон, сөздүн кеңири маанисинде партия да болуп саналбаган партиялар алат деген ой бар.

 

Партиялар үчүн кыйроого учураган сынак

 

Сенин партияң башкалардыкына караганда мыкты болгонун далилдөө мүмкүн эмес. Эч ким эч кимден эч нерсеси менен мыкты эмес. Болгону ар биринин өзүнүн иштетилген электораты бар. Уруучулук, жердешчилик жана ушул өңдүү мамилелер тууралуу кайра кайталабай эле койолу. Болгону партиялар саясий платформага, атүгүл саясий белгисине ээ болуш керектигин эсиңерге салалы. Оңчулдар жана солчулдар, кызылдар жана жашылдар, радикалдар жана либералдар, демократтар жана коммунисттер, базар принцибине жана мамлекеттүүлүккө ыктагандар болуш керек. Мындайлар жок. Ал эми шашылыш түрдө жергиликтүү шайлоого катышууга жан урган партиялардын өтө көбүн, маңызын карай келгенде, партия деп да атоого болбойт. Суу түтүкчөлөр партиясын, Шарттар түзүлгөн Даараткана партиясын же Асфальт төшөлгөн Көчөлөр партиясы түзүүгө болбойт. Жергиликтүү өз алдынча башкаруунун иши деп эсептелген жашоо шарттарды жакшыртуу милдети саясий түстө болбош керек жана ар бир партиянын программасында болуш керек. Андыктан жергиликтүү шайлоого аттанып жаткан партиялардын бардык программасы таңкы мышыктай боз жана бири-бирине окшош. Байкуш шайлоочу терең ойлонулган чечим кабыл алуу аракетине кол шилтеди да кайрадан эле “өзүмдүкү – бөтөндүкү” принцибине таянууда. Атүгүл ошол “өзүмдүкү” таптакыр жаман болсо да, бирок “бөтөндүкүнө” караганда жакшы деп эсептешет.

 

Жамааттар үчүн чечүүчү тандоо

 

Жергиликтүү шайлоо – бул ар бир жамааттын жашоосундагы маанилүү баскыч. Ноябрдын башында радио берүүнү угуп калдым. Анда салмактуу журналист дегеле бизге жергиликтүү кеңеш канчалык зарыл деген суроо узатты. Кеңеш биз үчүн көчөдө жүрүү ыңгайлуу жана жагымдуу болгудай, балдарыбыз үчүн кооптонбой калгыдай, сапаттуу жана жеткиликтүү муниципалдык кызматтарга ээ болгудай жергиликтүү маанидеги маселелерди чечип жатабы? Бул суроолор риторикалык болду.

 

Бирок күнөө өзүбүздө. Биз жергиликтүү кеңештердин депутаттарын өз кызыкчылыгыбыздын өкүлдөрү катары эмес, мамлекеттик түзүлүштүн кандайдыр бир жалган демократиялык антуражы катары кабыл алабыз. Ал эми XXI кылымдын жергиликтүү кеңештери өткөн кылымдын 90-жылдарындагы элдик депутаттардын кеңешинен көп деле айырмаланбайт. Атүгүл 50-80-жылдардагы шаардык жана элеттик кеңештерден бир топ чабал.

 

Бир караганда кеп ошол кеңештер пайдаланган ресурстарда болгондой көрүнөт. Башкача айтканда акча жок, бөлүшө турган эч нерсе жок, өз керектөөлөрүбүздү кантип каржылайбыз дешет. Бирок бул жалган. Акча эч качан жетиштүү болбойт. Аны болгону туура сарптаганды билиш керек. Ал эми бул үчүн кеңештерде кесипкөй жана кайдыгер эмес адамдар отуруш керек. Кырдаалды, анын ичинде каржылык кырдаалды анализдегенди,жамааттын күнүмдүк турмушу үчүн өзүбүз кабыл алып жаткан чечимдердин кесепетин баалаганды билиш керек. Мындай кырдаалда депутат абстрактуу калктын үнү эмес, конкреттүү жамааттын кызыкчылыктарынын коргоочусу болушу зарыл. Чектелүү болгон коомдук ресурстар үчүн атаандаш кармашта өз жамаатынын кызыкчылыгын коргоп жатып, депутаттардын ролунда болгон бул адамдар өзү, же ЖӨБнын аткаруу органдары (мэрия же айыл өкмөтү) менен гана эмес, ошондой эле мамлекет менен да тирешүүгө туура келет.

 

Жергиликтүү кеңештин депутатына кандай сапаттар керек? Жамаатты мыкты билип, жергиликтүү өз алдынча башкаруунун маңызын жана муниципалдык башкаруунун негиздерин түшүнүп, бюджетти окуй алып, өз пикирин айкын, так түшүндүрө алуу жөндөмдүүлүгүнө ээ болуш керек. Анан дагы ЖЕРГИЛИКТҮҮ депутаттын ЖЕРГИЛИКТҮҮ маанидеги жок дегенде бир маселе боюнча терең билимге ээ болгону маанилүү. Жогорку саясий материялар жана “маанилүү адамдарга” жакындык, мамлекеттик мансапка ээ болуу аракети тоскоол гана болот. Партиянын ичиндеги өзүнүн аброюн ойлоо менен гана алектенген депутат чечим кабыл алуу процессинде жамааттын эмес, аны түрткүлөгөн партиянын кызыкчылыктары менен эсептешет.